@miamiac /Instagram
Salin mula sa Hiligaynon ni GENEVIEVE L. ASENJO
Nanalo ang orihinal na versyon ng ikatlong gantimpala sa 1997 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, kategorya ng Maikling Kuwento – Hiligaynon. Sa kasalukuyan, apat na unang gantimpala at tatlong pangalawa sa ganitong kategorya (isa na lang para maluklok sa Palanca Hall of Fame) ang hinahawakan ni Alice Tan Gonzales. Siya ang pinakapaborito kong manunulat sa Hiligaynon. Premyado rin siya sa kanyang mga binalaybay (tula), iskrip at dula, at kwentong-pambata. Naging guro ko siya noong kolehiyo sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo. Siya rin ang may huling hawak ng NCCA Prize (2011) para sa rehiyon para sa kanyang bagong koleksyon ng mga sugilanon.
Naisalin ko ito noong 2007. Nabalikan kamakailan. Sinisikap ko pang i-retrieve mula sa mga lumang USB ang dalawa pang naisalin sa kanyang mga sugilanon. Heto muna sa ngayon at may permiso ito mula sa kanya na malathala dito. Narito rin ang isa kong papel na nabasa sa isang kumperensya, Ang Kasarian At Rehiyon sa mga Sugilanon ni Alice Tan Gonzales (PDF). – GLA
Iloilo City: Seguiban Publishing, 2009. Mabasa diri ang orihinal.
Kalungkutan. Ito ang aking nakuha sa pag-iisip sa takbo ng aking buhay. Ganito nga ba kapag tumatanda na ang isang babae?
Napaka-morbid na kaisipan para sa aking kaarawan.
Kinuha ko ang telepono. Nag-dial. Hindi na ako makakapaghintay pa.
“Hello?” Si Larry sa kabilang linya. “Gem?”
“Oo. May pupuntahan ka? Labas ‘sana’ tayo.”
“Hindi ako pwede ngayon, Gem. Papunta kami ni Dave sa Antique. May bagong klinik doon na nag-inaugurate ngayong araw. May dinner alas syete. Kailangang nandoon kami. Alam mo naman kaming mga drug pushers. Presence. Palakasan.”
“Ngayong araw?” Parang gusto kong idagdag na “birthday ko.” Pero gusto kong malaman kung talagang nakalimutan niya.
“Mam’yang gabi. Bukas na lang, pwede?”
Nanghina ang aking balikat. “Sige lang, Lar. It’s not important,” sabi ko with grand irony.
“Sige, Gem. Tawgan kita buas.”
“Goodbye, Larry,” wika ko na hindi na hinintay pa ang kanyang sagot.
Nangyari nga ang kinatatakutan ko. Kung minsan tag-isang linggo na hindi siya makakatawag. Out of town kuno siya. Sige lang. Ngunit kaarawan ko ngayon at nakalimutan niya. Kahit papunta siyang Antique kung hindi lang sana siya nakalimot sa birthday ko. Kung may pinadala lang sana siyang gift. Na flowers.
Hindi ako dapat umiyak. Pag-iisipan ko kung ano ang aking gagawin. Sobra akong anxious kung kaya’t nag-undertime ako at naghintay kung darating o di kaya’y tatawag man lang si Larry. Sana niyaya ko na lang sina Mila at Rose na magmiryenda o maghapunan. Mga kaibigan ko sila sa bangko. Pero palagi lang silang nagmamadali. May mga anak kasing maliliit.
Kinuha ko ang kard sa regalo nila Mila at Rose. Binasa. “We know you will be needing this very soon. Happy birthday.”
Ang akala nila malapit na akong ikasal. Natatawa ako. Parang iiyak. Dadalhin ko na lang siguro ang dinner set nila kay Papang. Si Papang hindi man lang nagpakita na nagugustuhan niya ang mga inuuwi ko dahil hindi siya kumporme sa mga ginagawa ko sa aking buhay. Sabi niya na mabuti lang at wala na si Mamang para makita ang aking mga pinaggagawa. Pero sa tingin ko, mas mabuti sana kung nandito lang si Mamang.
Two years ago, humingi ako ng transfer sa Iloilo upang maplantsa ko ang gusot kong buhay. Pero ang sabi ni Papa lumayo ako para hindi niya makita ang aking pagmimilagro. Hindi niya nakita si Larry. Hindi man lang nakasama si Larry sa akin sa Bacolod. Siguro matutuwa si Papang kung makikilala niya si Larry. Kaedad ko, may hitsura, mataas ang income. Detail man si Larry. Pero nasisiguro ko ngayon na hindi na talaga sila magkakakilala pa ni Papang.
Ang morbid talaga. Kailangang may kasama ako. Iniangat ko ang telepono. Sino ang aking tatawagan? Hindi rin naman makakalabas sina Mila at Rose. Sino sa mga dalaga? Si Malou? Si Jenny? Si Chato? Gabi na sila kung umuwi. Isa pa, hindi naman kami close. Nabo-bored ako sa kwentuhan namin tungkol sa sale sa department stores, bayo, sapatos, o sa buhay ng ibang tao. So, sino kaya? Si Claire! Siguro si Claire na lang. Nakilala ko si Claire last month sa birthday ni Chato. Second cousin siya ni Chato. Magaan kaagad ang loob ko sa kanya. Last week, nagkabanggaan kami sa Bargain House at nagkayayaang mag-snacks. Doon kami nakapagkwentuhan kay Freud. Maraming alam si Claire. Director siya ng isang NGO na nag-aasikaso sa mga babaeng nangangailangan ng tulong. Walang bana. Baka pwede siya.
Hinugot ko ang calling card niya sa aking wallet at nag-dial.
“Hello. Good afternoon. D’yan ba si Claire?”
“Speaking. Gemma, ikaw ‘to?”
Tumawa ako. “Alam mo.”
“Kilala ko ang boses mo. Nakatawag ka.”
“Libre ka?”
“In thirty minutes. May tinatapos lang akong problema dito sa opisina. Bakit naman?”
“Birthday ko.”
“Happy birthday! So, iniimbita mo ako sa party mo?”
“Dalawa lang tayong lalabas.”
“Ang boyfriend mo?”
“Out of town.”
“O. Sige. Sa’n mo gusto?”
“Dinner na lang, somewhere quiet. May ma-suggest ka?”
“May bago sa de Leon. “Best of Friends.”
“Sige, let’s try it. Mukhang maganda nga ang lugar nila d’yan. Ano, alas syete?”
“Eight na lang para makapag-shower pa ako.”
“Thanks, Claire.”
“Ako nga ang magpapasalamat sa’yo dahil inimbita mo.”
“Thanks dahil available ka. Medyo depressed ako ngayon, e.”
“Poor girl! Sige lang. Let’s enjoy mam’ya.”
“Sige, Claire, see you.”
“See you.”
Ibinaba ko ang telepono. Okey na kasama si Claire. Matalino. Malalim ang pananaw sa buhay. Totoong tao. Napahinto ako. Naalala ko ang pumasok sa aking isipan sa una naming pagkita sa party ni Chato – pakiramdam ko lang. Na lesbian siya. Kung tama ito, hindi kaya mali ang desisyon kong lumabas kasama siya? Pero, so what? Bakit ano’ng gagawin namin? Mag-dinner lang naman kami. At comfortable ako sa kanya. Parang iisa lang ang aming pag-iisip. Parang alter ego ko siya. Wala namang may mawawala kung mag-dinner ako kasama siya.
Alas syete ako lumabas sa boarding house. Nagwindow shopping ako at bumili ng drinks. Kung ordinaryong araw, umiinom ako ng isa o dalawang bote ng beer, kung hindi makatulog. Birthday ko ngayon, kaya champaigne. Wala naman akong regalo sa sarili ko. Isa pa, baka gusto rin naman ni Claire na uminom.
Nasa “Best of Friends” na si Claire, umiinom ng Seven-up pagdating ko. Mangilan-ngilang tao lang ang nasa restawran – may dalawang lalaki sa unahang lamesa at isang pamilya malapit sa pintuan. Pinili ni Claire ang lamesa sa pinakaloob.
“Hi! Kanina ka pa?” Tumayo si Claire. Nakasuot siya ng blouse na sleeveless at miniskirt. Seksi si Claire. Morena at matangkad. Nawala ang pagdududa kong lesbian siya.
“Mga ten minutes pa lang. Happy birthday.” Nagbeso-beso kami. Naamoy ko ang kanyang pabango. Eternity.
Umupo kami. Kaagad nilapag ni Claire ang isang pumpon ng rosas sa lamesa. “Paglabas ko sa opisina, dumaan ako sa central market para bumili ng rosas. To cheer you up.”
Parang may bumara sa aking lalamunan. Natulala ako.
“Anything wrong?”
Umiling ako at pilit na ngumiti. “Salamat sa roses.”
Lumapit ang weyter.
“Ano’ng gusto mo, Gem? Treat ko ngayon ha?”
“Oh, no! Ako ang nag-invite sa ‘yo.”
“Sige na. Hindi ako nakabili ng gift sa’yo.”
Nahiya man ako, pumayag na lang. Pareho ang aming nagustuhan – crab soup, mixed vegetables, grilled squid, sinugbang sibingan at Seven-up. Habang kumakain, napunta ang aming kwentuhan sa trabaho ko, sa kanya.
“Bored na talaga ako sa work ko,” sabi ko. “Wala talagang imagination ang trabaho ng isang teller. Walang kahulugan.”
“I know. Naging teller din ako. My first job. Tatlong buwan lang, hindi na ako nakatiis. So, bakit hindi ka mag-resign? Humanap ng iba?”
“I’m no longer young, Claire. Twenty eight na ako today.”
“If that’s what you think of your age, matanda na pala ako kung gayon. Turning thirty three na ako sa March 12. At next month na ‘yan.”
“Really? So, labas naman tayo kapag wala kang date. Para ako naman ang mag-blow-out.”
“Sure. Pero to go back sa topic, kung hindi ka happy sa bangko, humanap ka na ng ibang work habang maaga pa. Can you imagine yourself na tumanda sa trabahong walang kahulugan sa’yo? Hindi kaya maging wala ring kahulugan ang buhay mo n’yan?”
Ngumiti ako, mapakla. Kumuha ng sigarilyo at nagsindi. “Ngayon pa lang parang wala nang kahulugan ang buhay ko.”
Tumahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.
Bumuga ako. Parang gusto kong ibuga ang sakit ng aking dibdib sa babaeng ito na alam kong nakikinig sa akin. Nakakaunawa. “Ang totoo, nakalimutan ni Larry na birthday ko ngayon.”
Nilapag ni Claire ang softdrink na iniinom. “I’m sorry, Gem.”
Tumawa ako, hilaw. “Parang na-expect ko nga na makalimutan niya. Nakakalimutan niya nga mga dates namin, e.”
Umiling-iling si Claire.
“May amnesia siguro. Pusta ko magka-Alzheimer’s disease ‘yan kapag tumanda,” pilit akong nagpatawa. Hindi tumawa si Claire.
“May dala ako ritong champaigne. Inumin natin ‘to,” sabi ko na dinudukot ang bote sa plastic.
“H’wag na lang, Gem. Iuwi mo na lang ‘yan dahil babayad pa rin tayo ng corkage. Dito na lang tayo mag-order.” Sinenyasan ni Claire ang weyter. “Ano ang gusto mo?”
“Martini.”
“Dalawang martini, ‘Noy.”
“Kung alam niyang pag-usapan natin s’ya dito, hindi sana siya nakalimot,” wika ni Claire nang makaalis ang weyter. Nagsindi siya ng sigarilyo.
“Hmp! Hayaan mo siya. Bakit siya lang ang gwapo? Total nakakalbo na rin naman siya.” Parang gusto kong tadtarin si Larry. Tumawa si Claire.
“Malaki pa’ng ilong,” dagdag ko na tumatawa. Nakahalakhak si Claire. Tumatawa pa rin kami nang dumating ang weyter dala ang aming order.
“Happy birthday, Gem. May you have happier birthdays to come.”
“Thank you, Claire. Medyo naka-overcome na ako sa depression. Tawa nga talaga ang best medicine.”
Uminom kami ng aming martini.
“Dahil ba Larry forgot your birthday that’s why wala ng meaning ang buhay mo?” Binalik ni Claire ang topic.
“Sobra pa dyan. Na hindi niya naalala ang birthday ko nangangahulugang di niya ako mahal. But what is worst is dahil noong una pa lang, naramdaman ko nang hindi siya seryoso sa akin, pero pinatuloy ko pa rin. Baka pa lang ma-develop. Desperado akong makatagpo ng isang meaningful relationship. Pero hanggang diyan na lang ako. Kahit bungi o kirat hindi na tatanggap nito.”
Tumawa uli kami. Napalingon ang dalawang lalaki na kumakain sa aming unahan.
Kinuha ko ang rosas na nilapag ko sa silya. Hinaplos. “Si Ronald, ang una kong boyfriend, palaging nagbibigay sa akin ng roses. Nang hindi na dumadating sa akin ang kanyang mga roses, nakuha kong tapos na kami. Humintay ako ng taong muling magbibigay ng roses sa akin. Sa isip ko, kung may taong muling magreregalo sa akin ng roses, marahil palatandaan na ‘yan na tunay na’ng pag-ibig niya sa akin. Sincere. Ngunit pitong taon na ang aking paghihitay, hindi man lang dumating ang mga roses.”
“Parang bumabalik yata ang ‘yong depression. Mabuti siguro magdagdag tayo ng martini.” Nang tumango ako, umorder muli si Claire.
“Ang iba mong boyfriend, hindi man lang nakapagbigay?” pasiguro niya.
“Wala talaga. Namahalan siguro ng roses.” Lumunok ako ng laway.
Tumahimik lang si Claire. Napatahimik kami hanggang dumating ang aming martini.
“Para sa hinahanap mong meaningful relationship,” wika ni Claire na itinaas ang kanyang baso. “Sana mahanap mo, sooner.”
Itinaas ko rin ang aking baso at pinasaltik sa kanyang baso. Sabay kaming lumagok.
“Mabuti sana kung mabili lang ‘yan sa supermarket dahil madali,” sagot ko.
“H’wag kang mawalan ng pag-asa. Bata ka pa at very attractive.”
“Thank you, Claire. Matibay ang suporta mo sa akin.”
“At your service,” sagot ni Claire na kumukislap ang mga mata.
“Apat na ang pumalpak kong relationships,” patuloy ko. “Sa apat, ang una lang ang nagsimula ng tama. Ang tatlo, hindi na kaagad tama sa simula pa lang.”
Tahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.
Lumagok uli ako ng martini. “Si Edward, barkada ni Ronald. Ang akala ko may simpatiya siya sa akin sa nangyari sa amin ni Ronald. Depressed ako. Nagkarelasyon kami. Huli ko na nalaman na nagsasamantala lang siya.”
Lumagok uli ako. Umiinit na ang aking pisngi sa martini. “Maniwala ka na sa pagka-desperada ko, nagkarelasyon ako sa boss ko na may asawa? Cheap ko, no?”
“Depressed ka lang siguro.”
Ngumiti ako sa sagot ni Claire. Nakakaunawa nga siya. Lumagok uli ako. “Sa edad ko, gusto ko na sana mag-settle down. Pero alanganin naman kong hindi tamang pares. Maraming mag-asawa ang kilala kong nagkahiwalay.”
“Alam ko. Mga babae ang kaharap ko sa trabaho araw-araw,” sagot ni Claire.
“Nagugustuhan mo ba talaga ang work mo?” pasiguro ko sa kanya.
“Very. Nagustuhan kong magtrabaho para sa mga babae. Naiintindihan ko sila.”
“Kontento ka talaga sa work mo na nakalimutan mo na’ng mag-asawa?”
“Hindi dahil sa trabaho ko kung bakit hindi ako nag-asawa,” sabi ni Claire. “Gay ako,” dugtong niya sa mahinang boses.
Parang nabilaukan ako sa aking iniinom. Dahan-dahan kong nilapag ang baso. Parang wala akong masabi.
“I hope hindi maaapektuhan ang friendship natin sa nalaman mo ngayon. Normally, hindi ako nagsasalita. Pero dahil napaka-personal na naman ng pinag-uusapan natin, so sinabihan na lang kita.”
“Nabigla lang ako. Wala pa akong naging kaibigan na female gay,” sagot ko na parang nahihiya sa aking reaksyon.
“Sex preference lang ang kinaiba namin. Pero kung tungkol sa pag-ibig, hindi rin naman kami pahuhuli,” pahayag ni Claire na walang pag-aatubili.
“Marami ka nang relationships?” Medyo nahiya pa akong magtanong.
“Once lang.”
“Saan na siya?” patuloy ko.
“I lost her. Car accident sa Manila.” Nagbago ang itsura ni Claire. Seryoso. “1992. June 9. She was driving pauwi galing sa trabaho. Nabangga siya ng dump truck. Halos wasak ang kanyang car.”
“I’m sorry.”
“Nagbalik ako sa Iloilo nang mamatay siya. Pero hanggang ngayon, pinag-aaralan ko pa ring mabuhay na wala siya.” May lungkot sa kanyang boses.
“Mahal mo talaga siguro siya kaya wala ka nang may ipinalit sa kanya?” pasiguro ko.
“Oo. Lalo na’t gusto ko totoong relationship. May tunay na pag-ibig sa isa’t isa. Hindi laro. Hindi sex lang.”
Napangiti ako ng mapakla. “Ang sa akin namang relationships, sex lang. Walang true love.”
“Isa pang martini?” tanong ni Claire.
“Sige,” sagot ko kahit nag-iinit na ang aking pakiramdam.
Nag-order si Claire. ‘Yon at napansin kong dumadami ang mga tao sa restawran. Wala na ang isang magpamilya. Pero mga limang mesa na ang okupado. Halos mga lalaki na umiinom ng beer.
“For a true love,” toast ko sang dumating ang aming martini.
“For a true love,” sagot din ni Claire. “Madalang pa ‘yan kaysa buhok sa noo ng kalbo,” dagdag pa niya.
Tumawa kami. Gumaan ang aking pakiramdam. Lumagok.
“What was she like?”
“Sa totoo, parang ikaw.”
“Parang ako?” May pagkagulat kong ulit.
“Oo. Sa hitsura. Mestisahin din siya. Pareho ang inyong mga mata na malulungkot kahit nakatawa. Mas may sense of humor ka lang. Seryoso siya.”
Bumibilis ang paglagok ko ng martini.
“Claire, bakit?” tanong ko na nag-aalinlangan.
Tumawa si Claire. “You mean, bakit nag-gay ako?”
Tumawa rin ako. “Yes.”
Huminga si Claire, malalim. Humithit sang sigarilyo at bumuga. “Maraming reasons kung bakit nagiging gay ang isang tao. Ang maaalala kong dahilan si Daddy. Iniwan niya kami noong limang taon pa lang ako. Tumira siya sa ibang babae. Dalawa kami ng kapatid kong pinalaki ni Mommy. Kumayod siya nang todo. Hindi naman kami naghirap, pero wala kaming daddy sa pamilya. Lumaki akong si Mommy ang idol ko, at hindi ko marahil mapatawad si Daddy sa kanyang ginawa.”
Marami pa akong gustong itanong. Alam kong masasagot ni Claire dahil honest siya at comfortable sa kanyang sitwasyon. Pero baka sobra na. Nagtanong na lang ako tungkol sa kanyang pamilya. Eldest siya sa dalawa. May pamilya na ang kapatid niyang babae. Yumao na rin si Mommy niya. Kanser. Anim na taon na.
Nagtanong si Claire kung gusto ko pa ng martini.
“Eleven thirty na,” sagot ko. Sa tutuo, gusto ko pang makipagkwentuhan sa kanya pero daw nahihilo na ako.
Nagbayad si Claire. Habang naghihintay siya ng sukli, tumayo ako papunta sa ladies room. Pabaling-baling ang aking lakad. Pero binalewala ko ang mga tumitinging lalaki.
“Careful,” wika ni Claire pagbalik ko. Hinawakan niya ang aking braso.
Tumawa ako. “Let’s go,” anyaya ko na binitbit ang roses at champaigne.
“Ihahatid kita sa boarding house mo. Baka hindi mo na alam pauwi,” wika ni Claire pagtigil ng taksi.
Tumatawa akong pumasok ng taksi. “Hindi pa ako lasing, a. Pero sige. Let’s go. Para malaman mo ang lugar ko.”
Binigay ko ang adres sa drayber at sumalampak sa upuan. Pumikit. Hindi na kami nag-usap ni Claire.
N
akatulog marahil ako dahil nang dumilat ako, nakasandig na ako kay Claire at pumapaliko na sa rotonda papunta sa boarding house sa Molo. Dumukot ako sa bag pero sinabi ni Claire na siya na ang babayad dahil sasakay pa siya pauwing Jaro.
“Daan ka muna, Claire. Inumin natin ‘tong champaigne,” anyaya ko.
“Lasing ka na.”
“Hindi. I feel good na dahil nakaidlip ako. Halika na.”
“Baka mabulahaw ang mga tao d’yan kapag dadaan pa ako.”
“Hindi. May susi ako sa gate at hiwalay ang pintuan ng aking kuwarto.”
Pumayag si Claire. Binayaran ko ang taksi at pumasok kami sa gate patungo sa aking kuwarto na nasa gilid ng bahay.
“Maganda pala ang lugar mo.” Pinalibot niya ang kanyang paningin sa kwarto – sa katre, study table, mini ref, electric stove, at C.R.
“Two thousand monthly, pero nagustuhan ko ang privacy. May extension phone pa. Inumin na natin ang champaigne.” Hinubad ko ang aking blazer at inalis ang sapatos. Kumuha ng yelo sa ref at dalawang baso. Binuksan ko ang champaigne habang nilalagay ni Claire sa vase ang roses.
“Happy birthday!” bulalas ni Claire pagputok ng cork.
Umiinom kami habang nagkukwentuhan tungkol sa aking pamilya – kay Mamang na namatay noong hayskul ako, kay Papang na hindi muling nag-asawa ngunit nagwa-one-night stand kung minsan, sa tatlo kong kapatid na may mga pamilya na. Marami na kaming nainom nang mapunta ang istorya kay Toto Dodoy.
“Pinakapaborito siya ni Papang dahil pareho silang engineer. Sa Manila na siya nakatira.”
“Pinakapaborito mo rin siya sigurong kapatid dahil parang napakalungkot ng boses mo sa pagkwento sa kanya,” puna ni Claire.
Hindi ako sumagot. Parang bigla lang sumikip ang aking dibdib. Gusto kong umiyak. Lasing na marahil ako. Dinama ko ang aking pisngi. Nag-aapoy.
“Something’s wrong?” tanong ni Claire na hinahawakan ang aking braso.
“Naalala mo ang discussion natin kay Freud?” Tumango siya. “Ilang araw lang pagkatapos noon may naalala ako. Anim marahil ang aking edad dahil kalilipat lang namin sa City Heights. Mga fifteen naman siya. Siya ang pinakamatanda, ako ang bunso. Isang araw, pumasok siya sa banyo habang nakaupo ako sa basin. Ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari. Hindi ko maintindihan. Pinabayaan ko lang siya. Pero malalim ‘yon. Nasaktan ako. Dumugo. Hindi ko maalala ng mabuti ang iba pang detalye, pero sigurado akong ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari.” Mabagal ang aking pagkukwento. Ayaw kong magsobra o magkulang sa aking memorya.
“Curious marahil siya. At least hindi rape ang naranasan mo. Mas traumatic ang rape,” reaksyon ni Claire.
“Huli na ang trauma, Claire.” Tumahimik ako sandali. Lumagok ng champaigne at guminhawa ng malalim. “Sa graduation ball namin ni Ronald, wala kaming inulit-ulit ikuwento kundi ang aming mga plano sa trabaho, sa pagpakasal. Nangyari kami nang gabing iyon sa isang hotel. Pinakamagandang gabi sana sa aking buhay kung hindi lang kami nag-away pagkatapos.” Tumigil muna ako dahil parang nagsisikip ang aking dibdib. “He looked for the blood. Walang dugo. At hindi ako makapagbigay ng dahilan kung bakit.” Pilit akong tumawa. “Dugo lang ang hinanap niya at wala akong maibigay. Ha, ha, ha, ha.” Hindi na pilit ang aking tawa. Parang walang katapusan. Hindi ako tumigil kung hindi ako inakbayan ni Claire at tinapik sa balikat.
“Iyon na ang simula ng katapusan. Walang isang buwan at sinalo ako ni Edward. Pinagsabihan siya siguro ni Ronald sa nangyari. Ang akala niya marahil nagpalipat-lipat ako ng sex partner. Dahil depressed ako, hindi ko kaagad nakita ang tunay niyang motibo. Pero pagkatapos nilang dalawa, pakiramdam ko, wala na akong halaga. Ma-imagine mo kung bakit nagkarelasyon ako sa may asawa. Parang gusto kong ipakita sa lahat na cheap nga ako. Parang wala nang halaga kung ano man ang mangyari sa akin. Parang gusto kong parusahan ang aking sarili. At si Larry, honest ako sa kanya. Pinagtapat kong may tatlo nang nauna sa kanya. Sabi niya okey lang. Pero alam ko, hindi totoo iyon. Pinagpatuloy niya lang ang aming relasyon para sa libreng sex.”
Tumigil ako sa pagkwento. Tumulo ang aking mga luha sa aking kandungan. Nanginig ang aking katawan sa isa’t malawig na pagtangis. Naramdaman kong pinipisil ni Claire ang aking balikat, ang aking braso. Dumapa ako sa katre na aming inuupuan at umiyak. Humagulhol para sa pitong taon na nawala ang pag-ibig sa aking buhay.
Matagal ang aking naging pagtangis. Nang matapos na, naramdaman kong hinahapulas ni Claire ang aking buhok. Matagal niyang hinapulas ang buhok ko. Ang sarap damhin. Nagpa-patila. Nang-aamo. Nagpapatiwala.
“Claire, huwag ka na lang umuwi,” sabi ko na hindi umalis sa pagdapa sa katre.
Dumahan-dahan ang paghapulas niya sa buhok ko hanggang sa tumigil. Matagal siyang hindi nakasagot.
“Claire,” nilingon ko siya’t tiningnan, “if you like me…you care for me…” hindi ko maipagpatuloy ang gusto kong sabihin.
Nagkatinginan kami nang matagal. At ngumiti si Claire. “Upset ka ngayon, Gem. Baka magsisi ka sa ‘yong desisyon,” wika niya at tumayo. Kinuha niya ang kanyang bag sa lamesa. “Bigyan mo ng panahon ang iyong sarili na makapag-isip. Baka lalabas na pinaparusahan mo pa rin ang ‘yong sarili. Hindi ko gusto na mangyari ‘yan.” Bumalik siya sa katre at hinalikan ako sa pisngi. “Goodbye, Gemma. Pero magkikita pa tayo.” Tumayo siya at lumabas ng kuwarto.
Natulala ako. Iniisip ko ang aking mga nasabi. Kung nagpaiwan si Claire at may nangyari sa amin, magsisisi kaya ako kinabukasan? Ewan. Ang alam ko, napakasarap ng pakiramdam ko habang hinahapulas niya ang aking buhok. Na nauunawaan niya ako. Naisip ko na baka wala siyang masakyan. Ala-una na ng madaling-araw. Hahabulin ko sana siya, pero narinig ko na may humintong sasakyan sa harap ng bahay. Sandali lang. At muling umandar papalayo. Naiwan ako. Nag-iisa. Nilikop ako ng kalungkutan katulad ng makapal na ambon sa malamig na umaga.
Katapusan
“El Kundiman” (CA 1930) ni Fabian de la Rosa /Pearl of the Orient: Discover Old Philippines / https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines
“Si Captain Leuenberger, Lisa,” pakilala ni Belinda sa lalaki. “Pareho kamo nga taga-Iloilo.”
Daw tinumbok ang dughan ni Lisa Aldeguer. Nagatindog sa iya atubangan si Captain Osmundo Leuenberger. Mataas kag tiso. Matuod gid nga kapitan ini, siling niya sa iya kaugalingon kag gintan-ay ang iya kamot. Amo man kag magsugod ang sonata—kag tango pa abi. Daw ginadamgo nga nagpabutong sia sa maambong nga kapitan kag magsaot sang pinakamatahom nga tango sang iya kabuhi.
Madamo na nga detalye ang nahibal-an ni Lisa natungod sa lalaki nga ini. Bisan sang una, nga wala sia sing interes, indi mapugngan ang pagladlad sa iya ni Belinda sang mga birtud sang lalaki. Kapitan si Osmundo Leuenberger apang indi sang militarya kundi sang barko, retirado, kwarenta-i-singko kag balo. Wala sing anak. Ano abi kay nagtaliwan ang iya asawa sa una pa lang nga tuig sang ila kasal. Nahulog ini sa bapor kag wala gid makita ang lawas. Moreno si Osmundo Leuenberger apang makita nga kalibogan. Ang iya apoy isa ka Aleman nga nagmersenaryo sa pwersa sang mga Espanyol sa Pilipinas. Wala na ini magpauli sa Alemanya. Sa baylo, nangasawa sia sang isa ka Pilipina kag nagluntad sa Molo sa Iloilo. Ang iya asawa taga-didto.
Nakayuhom si Lisa sa ginsiling ni Belinda nga pareho sila ni Osmundo Leuenberger nga taga-Iloilo. Kon taga-Iloilo gid man si Captain Leuenberger, ngaa karon lang nakatambong sa Kahirup? Ini ang talaksan kon ang isa ka taga-Panay ukon taga-Negros nga nagapuyo sa Manila matuod nga alta sociedad. May katingala si Lisa, apang wala niya ginpamangkot si Belinda.
Ang matuod, ang mga ginikanan ni Lisa ang taga-Iloilo. Sia iya natawo kag nagdako sa Manila. Hat-on gani ang iya paghambal sang Hiligaynon. Daw maayo pa gani ang paghambal niya sang Espanyol. Makapa-Iloilo lamang sia kon may importante nga matabo sa dako nga pamilya sang iya lolo sa Sara, katulad abi sang pagkasal ukon paglubong. Wala gani sia nagakadto didto kon pyesta. Madugay na nga wala sa pulitika ang mga Aldeguer. Sa baylo, may mga Aldeguer nga nagakantakanta kag nagasaotsaot sa entablado, may Aldeguer nga nagabasketbol, may Aldeguer nga promoter sang boksing, may Aldeguer gani nga nag-madre.
Kag ang isa iya ayhan mangin laon.
“Ay, Lisa,” nanghayhay kuno abi ang labutaw nga Belinda. “Ano ang dumdom mo, laon ka na baya. Batona na si Captain Leuenberger agod mahibal-an mo ang himaya. Sin-o bala ang bataon diri sa Manila ang bagay sa imo? May mas gwapo, may mas macho pa bala kay kapitan?”
“Gurang naman,” ang sabat ni Lisa.
“Ano nga gurang? Kwarenta-i-singko lang. Bata pa ina. Ikaw, thirty-four. Bagay gid kamo.”
Masupog mangaluyag si Captain Leuenberger. Ang pamatyag ni Lisa daw nagatiyog ang kalibotan sa sonata sang tango kag sia nagasablay sa mga butkon kag sabak ni Osmundo Leuenberger: mataas, tiso, gwapo, mestiso, karinyoso, manggaranon, kwarenta-i-singko anyos kag byudo.
Wala magsukat ang ila pagsaot sang tango sa Kahirup Ball sa Manila Hotel kag ginkasal si Osmundo Leuenberger kag si Maria Elisa Aldeguer.
PAGKATAPOS SANG ila kasal, duha ka semana sa Hongkong si Kapitan kag Ginang Osmundo Leuenberger. Sa pagbalik nila sa Pilipinas, nagpadayon sila sa Iloilo agod magpuyo sa balay ni Osmundo sa isa ka subdibisyon sa sagwa sang Jaro. Ginsugat sila ni Tyo Salvador—ukon Tyo Badong—sa hulugpaan sa Mandurriao. Si Tyo Badong ang manugtatap sang balay ni Osmundo Leuenberger.
Daan na ang subdibisyon anano pa dalagko ang mga lote kag ang mga balay wala nagailingod. Ang mga balay daw daan na kon ipaanggid sa mga balay sa naandan na nga mga subdibisyon.
Dako ang kakibot kag katingala ni Lisa sang makita niya ang balay sang iya gwapo kag manggaranon kag balo nga bana. Daw naham-ot pa gani sia. Ano abi kay ang balay ni Kapitan Osmundo Leuenberger dagway sang bapor. Abaw, kalaw-ay gid sini! Ang mga bintana matipulon nga daw iya sang mga kamarote sang bapor. Mataas ang ikaduha nga panalgan kag ang balkon didto nahamtang kag katunga gid sang panalgan kadako. Kag sa baylo nga mga tanom ang nagapuni sini, makita ang pila ka salbabida nga nagakabit sa balkon. Tungod sang iya sini pintura nga puti, ang duag sang balay daw iya sang mga pantyon sa sementeryo.
Nakatig-ik si Lisa sang hakwaton sia sang iya bana paggwa gid nila sa kotse agod dal-on sa sulod sang balay. Hugot ang iya paghakos sa liog ni Osmundo agod indi sia magdalus-os sa kaham-ot samtang nagasaka sila sa hagdan pakadto sa ikaduha nga panalgan. Nagtig-ik naman sia sang ibutang sia sang iya bana sing may diutay nga pagpusdak sa kama. Naham-ot gid si Lisa kay ikatlo na ka semana ang ila pag-asawahay apang wala gid magtahaw ang pagkaromantiko sang iya kapitan.
“Ay, salamat nga normal ang hulot nga ini,” siling ni Lisa nga nagakadlaw. “Dumdom ko basi kamarote.”
Wala magsabat ukon magyuhom man si Osmundo. Sa tigaylo, gintum-ok niya ang iya asawa sa higdaan kag hap-an.
Wala na sing iban pa nga tawo sa balay kundi si Tyo Badong. Kag wala gani nagatulog diri kundi sa garahe kaupod ang kotse kag isa ka daan nga motorsiklo. Indi lamang drayber si Tyo Badong kundi kusinero man kag manugtinlo sang bilog na balay nga bapor kag sang palibot. Balo man kuno ini sia, siling ni Osmundo, kag kasubong sang iya amo, wala man sing anak.
Masadya nga gin-ako ni Lisa ang katungdanan sang isa ka kusinera, apang kinahanglan gid nila nga duha ang pag-alagad sang isa ka labandera. Kag kinahanglan nga ini sia isa ka tigulang nga malaw-ay. Amo ina ang siling ni Osmundo.
Indi niya buot nga may labandera. Indi nila kuno kinahanglan ini. Nagkadlaw lamang si Lisa bisan pa nga daw luyag niya magsunggod. Maayo man ang washing machine nga ginbakal ni Osmundo, apang maayo gid ang isa ka labandera bisan ini sia tigulang nga malaw-ay. Buot niya makighambal sa isa ka babaye, indi sa isa ka makina.
ISA KA AGA, nahibal-an dayon si Lisa nga natapos na ang ila honeymoon. Nagsiling si Osmundo nga may laktan sia. Madugaydugay na nga wala niya maatiman ang iya mga negosyo. Makadto sia kuno sa Estancia agod hisayran kon ano na ang nagakatabo sa iya mga punong didto.
Nakibot si Lisa. Apang wala na lang sia magtingog. May kapunongan gali si Osmundo sa Estancia, ngaa wala gid sia magsugid? Buot bala niya kiboton ang iya asawa nga kadako gid man gali ang ginakuhaan sang iya manggad? Nalimotan bala niya nga alagyan ang Sara pakadto sa Estancia? Natingala gid si Lisa nga bisan indi gid man dako nga butang ang pagka-Saranhon sang iya mga ginikanan, mahimo na ini nga kabangdanan agod isugid niya nga may mga punong sia sa Estancia bisan pa nga wala sia sing tuyo nga agdahon ang iya asawa nga updon didto. Kon sa bagay, malayo gid man adto kadtoan bisan masakay sila sa kotse. Apang karon masakay lang kuno ang iya bana sa bus. Mapadul-ong lang sia kay Tyo Badong sa iya kotse sa paradahan sang mga salakyan padulong sa Estancia.
Duha ka adlaw ang nagligad kag magpauli si Osmundo. Kasisidmon na sia mag-abot kag daw lapyo gid. Sang magdulog ang ginasakyan niya nga taksi sa atubangan sang balay nga bapor, yara na nga daan sa ugsaran si Lisa. Mamadlos ang hangin sa bilog nga adlaw kag daw maulan gid pag-abot sang gab-i.
Nasat-oman dayon ni Lisa nga may indi maayo nga natabo sa panglakaton sang iya bana. Wala ini makapamarbas kag gum-os ang panagway bisan wala sing bahid sang yab-ok ang iya buhok, dyaket kag pantalon kag ang iya itom nga bag.
Madamo kuntani ang buot ipamangkot ni Lisa, apang ang mga ini ginhipsan na lamang niya. Hinali nga nangin mahipos si Osmundo kag daw wala sa iya kaugalingon.
Sa nahauna nga higayon, indi mapahamtang si Lisa samtang nagahigda sia sa kilid sang iya bana. Wala magpanyapon ang iya bana kag karon sila nga duha indi makatulog. Daw ginagil-asan si Osmundo. Wala pahuway ang iya liso samtang si Lisa daw natak-an na sa wala pagsabat sang bana sa iya mga pamangkot.
“Ano ang natabo sa imo, Hon?” pamangkot liwat ni Lisa. “Malain bala ang pamatyag mo?”
Wala gihapon magsabat si Osmundo. Nag-igong lamang ini kag magliso atubang sa dingding.
“Nagamasakit ka bala?” may simbog na nga kaakig ang pamatyag ni Lisa. “Ngaa indi ka magsabat?”
Kag ginhikap naman niya ang apipingig ni Osmundo kon bala may hilanat ini. Normal naman ang kainit. Mahinay nga ginbutong ni Lisa ang abaga sang bana. Kabug-at sang iya sini lawas kag wala malingkag ang iya pag-atubang sa dingding. Nahaklo na naman ni Lisa ang daw maaslom nga baho sang bana. Daw wala ini makapaligo kutob sa iya paghalin pakadto sa Estancia. Kag wala gani sia magpanghilam-os sang iya pag-abot. Ano ayhan ang natabo sa iya bana? Indi ini ang lalaki nga iya ginpakaslan.
Amo man kag magdaguob sa malayo. Maulan gid karon nga gab-i. Kag daw nagmadlos pa gid ang hangin.
“Matawag ako sang doktor!” siling ni Lisa kag magbungkaras pakadto sa sala sa nahauna nga panalgan sang balay.
“Indi!” matig-a nga hambal ni Osmundo. Nagbalikid sia apang nakagwa na si Lisa sa hulot.
Madasig man nga nagbalik ini. Wala sia kahibalo kon sin-o nga doktor ang tawgon. Wala sia sing kilala sa bilog nga syudad sang Iloilo kundi ang iya bana kag si Tyo Badong.
“Sin-o ang imo doktor? Ano ang iya number?”
“Wala ako sing masakit,” matig-a pa gid nga sabat sang nagahigda. “Indi ko kinahanglan ang doktor.”
Bumalik si Lisa sa sala kag pangitaon ang direktoryo sang telepono. Yab-okon ini sa idalom sang lamesita nga ginatungtongan sang telepono. Dali-dali sia nga nangita sang doktor sa yellow pages sang direktoryo, bisan sin-o nga doktor. Una niya nga nakita amo si Dr. Felicidad Acosta, apang buot niya lalaki ang iya konsultahon. Ang ikaduha nga ngalan nga iya nabasa amo ang Dr. Clemente Artajo.
Gin-alsa niya ang telepono kag ginduon sa iya dulunggan. Nakibot sia. Patay ang telepono. Binutong niya ang linya. Utod ini. Daw ginbuklas.
Ginpugngan ni Lisa ang iya kahadlok. Nagaisahanon lamang sia kag kinahanglan tadlong ang iya pangisip.
Naghulonghulong sia sa kadak-an sang balay. Karon lang niya natalupangdan nga ang dyaket nga ginsuksok ni Osmundo sang iya pag-abot ginsablay gali sang iya bana sa likod sang isa ka pulungkuan. Ginkuha niya ini agod dal-on sa ila hulot sa iya pagbalik sa ibabaw. Ginkuot niya ang mga bulsa kay basi may ginbutang diri si Osmundo kag nalimotan niya nga kuhaon. Basi mabasa kon labhan ang dyaket. Sa tuo nga bulsa may nakuot sia nga papel.
Ginhumlad niya ang diutay nga papel agod susihon kon ano yadto. Tiket sang Negros Navigation! Kon amo, wala nagpa-Estancia ang iya bana. Nagpa-Bacolod si Osmundo.
Hinadlokan na gid si Lisa sa ibabaw sang iya katingala kag kaakig. Nagbutig ang iya bana. May likom ini nga ginatago niya sa iya asawa. Ano ayhan ang kabangdanan sang iya sini makatilingala nga panghulag halin gid sang iya pag-abot?
Nagbaskog pa gid ang hangin. Pat-od gid nga may bagyo nga nagapadulong. Nagdaguob. Nakauklo si Lisa. Masaka na kuntani sia sang makita niya nga nagadalagan panaog ang iya bana.
Nagmurahag ang mga mata ni Lisa. Daw indi sia makapati sang iya nakita. Nagauniporme ang iya bana sang uniporme nga puti sang kapitan sang barko. Kagahod sang iya sapatos sa mga halintang sang hagdanan.
“Dios ko!” tusngaw ni Lisa kag mag-isol. Nabuhian niya sa salog ang dyaket nga iya nauyatan.
Daw wala nakakita sa iya ang iya bana.
“Jarantilla!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.
Hinali nga nagbukas ang ganhaan kag nagsulod ang nagauniporme man nga tawo. Nagmurahag pa gid ang mga mata ni Lisa. Si Tyo Badong ang nagsulod. Wala gali makandadohi ang pwertahan kag ayhan madugay na nga nagahulat ang tigulang sa sagwa agod tawgon kon kinahanglanon sang iya agalon.
“Officer,” mando ni Kapitan Leuenberger. “Check the decks.”
“Aye, aye, Sir!” ang sabat sang tigulang.
Si Officer Jarantilla gali si Tyo Badong. Dali-dali ini nga nagsaka. Ginsunod sia ni Osmundo.
Nagahilibion na karon si Lisa. Mga ano ining duha ka lalaki sang balay, mga buang? Gumon na gid ang iya hunahuna. Ano na ining natabo sa iya? Amo bala ini ang nadangatan sang daw indi malapawan nga kalipay kag kakunyag niya sang pamanahon niya ang maambong nga balo?
Nadumdoman niya si Belinda, apang wala sia sing panahon nga basolon sa iya hunahuna ang iya abyan tungod sa nagakatabo subong.
Dali-dali man nga ginsunod niya ang duha ka lalaki. Didto na sila sa balkon nga daw naibabaw nga panalgan sang bapor. Kasanag sang balkon. Kadalagko sang mga bombilya sang suga.
“Honey, please!” singgit ni Lisa. “Ano ang natabo sa imo man?”
Binalikid sia ni Osmundo Leuenberger. Ang mga mata sini nagabaga sa kaakig nga indi matungkad sang iya asawa.
“Maluibon!” singgit man niya. “Wala pulos nga babaye!” Kag ginuyod niya si Lisa pakadto sa bi-bi sang balkon.
“Buhii ako! Tabang, tabang, Tyo Badong!”
Apang wala magpalapit sa ila ang tigulang.
“Tampalasan!” Daw hayop nga nagangurob si Osmundo. “Patyon ko ikaw!”
“My God! Indi! Indi!” Sumiyagit sing malawig si Lisa sang buot na sia itiklod sang iya bana. Nanghawid sia sa barandilya sang balkon nga daw iya sang bapor.
“Patyon ko ikaw. Ihulog ko ikaw sa lawod, maluibon nga babaye!”
Sumiyagit liwat si Lisa. Kag amo man nga nagdaguob sing tuman katunog. Nagdulog si Osmundo sa buot niya himuon sa iya asawa.
“Jarantilla!” singgit niya. “Naglupok ang boiler!”
Humagunos naman ang hangin kag sa kakusog sini, nagkurog ang balay nga bapor.
“Jarantilla!”
Pumalapit si Tyo Badong nga daw matuod nga nagahangos.
“Yes, Sir!”
Binayaan ni Osmundo ang iya asawa kag sinunod ang kalabaon sang pasamano sang balkon samtang ginatan-aw niya ang madabong nga Bermuda grass kag nahapay nga mga kahoykahoy sa idalom.
Nahadlok kag nagahibi nga dumalagan si Lisa agod magbalik sa ila hulot. Apang nagdulog sia sa ganhaan. Buot niya makita kon ano pa gid ang himuon sang iya bana.
“Prepare to abandon ship!” siling ni Osmundo kay Tyo Badong. Kag hinaboy niya ang isa ka salbabida sa tiilan sang tigulang. Wala ini ginpulot ni Tyo Badong.
“Sir,” siling niya. “Indi malunod ang barko. Wala naglupok ang boiler. Daguob ang nabatian mo!”
“Abandon ship!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.
Nagsuksok sia sang isa ka salbabida kag magtindog sing tiso sa bi-bi sang balkon samtang nagahagunos ang hangin kag nagauyog ang balay nga bapor.
“Abandon ship!”
“Sir, Sir,” pakitluoy ni Tyo Badong. “Diri kita sa balay. Wala sing malunod nga bapor. Balay nimo ini. Indi ini bapor!”
Apang wala makabati kag makakita sa iya ang iya agalon. Ayhan, ang nakita ni Osmundo amo ang nagabukal kag nagabuyongbuyong nga tubig sa idalom samtang nagahanot ang bagyo. Kag hinali lang nga ginlakang ni Kapitan Osmundo Leuenberger ang pasamano kag maglumpat.
Nagasinggit nga nagadalagan si Lisa agod tan-awon kon ano ang naabtan sang iya bana sa idalom. Bisan ginbutong sia si Tyo Badong, makadali niya nga nakita ang nagahapaon nga lawas sang iya bana sa madabong nga Bermuda. Nagtabog ang puti man nga kalo sini apang nakita ni Lisa ini sa luyo sang isa ka salbabida.
Kag dungan sila nga nanaog. Nagahagunos gihapon ang hangin samtang ginasabak ni Lisa ang wala nagahulag nga lawas sang iya bana. Ang dughan sang iya uniporme namantsahan sang iya sinuka nga dugo nga nagmantsa man sa manipis nga suot-pangtulog ni Lisa.
“Dios ko! Dios ko!” pisngo ni Lisa, ang iya nawong natangday sa magasrang nga nawong sang wala makapamarbas nga kapitan.
“Mam, karon kahibalo ka na kon sin-o si Sir,” mahinay apang matin-aw nga hambal ni Tyo Badong. “Kon aboton gani sia…”
“Indi na maghambal, Tyo Badong. Nakita ko ang tanan. Dali, dal-on naton sia sa ospital. Tawag ka sang ambulansya. Basi pa—”
“Gin-utod niya ang telepono, Mam. Abaw, sobra na gid ang ginhimo niya karon—”
“Kon amo, pagwaa ang kotse—”
Nagdagondagon nga nagkadto si Tyo Badong sa garahe. Nag-untat na ang paghaguros sang hangin. Nagtinong na ang kalibotan. Gintulok ni Lisa ang nagalapta nga mga salbabida sa ugsaran sang balay, kag sa wala pa sia magtalingison sing mahinay apang tuman ka pait, gintangla niya ang balay nga bapor nga ginlumpatan sang iya bana. Pagkalaw-ay gid sini.
_______________________
Si Sir Leo Deriada kaimaw ang mga manunulat kang rehiyon nga nagakilala ka anang bahul nga nahimo: Isidoro Cruz, John Iremil Teodoro, Pangga Gen. Disyembre 29, 2010. Pagkatapos panyaga sa isa ka restawran sa Syudad sang Iloilo.
Damo gid nga salamat kay Ms. Dulce Maria Deriada sa tigayon.
vyacheslav-mishchenko via http://www.lostateminor.com
(IKADUHA NGA PADYA, MAIKLING KUWENTO SA HILIGAYNON, DON CARLOS PALANCA MEMORIAL AWARDS FOR LITERATURE 2014)
NOTE NI PANGGA GEN: Bantog nga istorya sa Antique ang Olayra. Si Olayra amo ang prinsesa nga tamawo nga may bulawan nga barko kag gaistar sa puno kang kahoy nga bubog (nga malubsan) sa Carit-an sa Patnongon, Antique. Ang istorya nga “Olayra, Prinsesa kang Dagat” ginsulat ni Russel Tordesillas (1918-1978)kag nangin bantog bangod sa pag-serialize kadya sa radyo sa istasyon DYKA katung dekada 70. Nabatian ko man dyang istorya kang bata ako, nga daw asik gilang kang mga laway kang kamal-aman, sa pugtak-pugtak nga versyon.
Dyang masunod nga istorya sangka pag-reimagine ni Norman Darap sa mito ni Olayra, halin man sa anang mga nabatian kag nabasahan parte rugya. Sa amo nga paagi, nagapadayon ang istorya ni Olayra kag ang anang pakigrelasyon sa mortal nga mga tawo, kag ang pagtaboanay kang kalibutan kang mga tamawo kag tawo.
Dyang pag-reimagine, pag-adapt, pagtuhog kang mito kag kang kontemporaryo, pagsaramo kang panahon kag lugar kag mga karakter nga mahimo makapukaw kang mga pamangkot nga “Ano gid bala ang tuod?” “Sa diin rugya ang tuod?” ukon ang pamatyag kag pagpensar nga ang katu amo man ang kadya, sangka istilo kang pagsulat sa sanga kang postmodernismo, diin may pagguba kang mga istruktura kang pamensarun kag pagginawi para sa epekto kang shock and awe, kag sa pagpakita kang mga posibilidad nga maabot kang imahinasyon kang tawo, partikular, kang manunulat. Rugya, mahimo ang nostalgia, hay ang wara it kamatayun nga romantisismo.
Rugya ang istorya kang paglalis, pagluib, pagsakripisyo, pag-antus, kag kahilwayan.
Si Norman Tagudinay Darap taga-Tubungan, Iloilo. Sangka Registered Nurse tana, graduate kang University of San Agustin sa Iloilo. Tana ang una nga Busalian sa Pagsulat sa PADYA KINARAY-A (2012) kang Balay Sugidanun. Nangin Writing Fellow ruman tana sa IYAS National Writers Workshop sa Bacolod, sa Iligan National Writers Workshop sa Iligan City, kag sa Heights kang Ateneo de Manila University.
Ginliso niya ang iya panulok sa natuo nga bahin, kon sa diin ang malapad nga daray-ahan nga nagahalok sa dagat. Hinali nga nangligbos ang iya mga balahibo sa pagdumdum sang iya sadto kahagugma. Sa amo nga daray-ahan, masami sila nga nagapanglakaton, nagauyatay sang kamot samtang kadungan nga ginahakos sang balud ang ila mga tiil sa balas. Napulo kag walo ang pangidaron niya sadto, kag wala sia sing madamo nga palamangkutanon sa kabuhi. Ang kalipayan niya lang, amo ang makaupod si Geraldo. Adlaw-adlaw sila nga nagakit-anay sa daray-ahan. Masami sia nga ginadala sang lalaki sa pihak nga pulo kon diin ang ila balay nga natukod sa mga dalagku nga bato malapit man sa daray-ahan. Isa ka mansyon ang balay sang pamilya ni Geraldo. Madamo ini sang mga suga kag nagabanaag ang kasanag sa tubig sang dagat kon gab-i.
Isa ka maambong nga tinuga si Geraldo. Mestiso nga taason kag duag asul ang kalimutaw sang iya mga mata, katulad sa duag sang tubig sang dagat. Nagapanag-iya sia sang isa ka yate nga nahimo sa bulawan. Ining yate ang ginapangsugat dul-ong niya sa dalaga halin sa pihak nga pulo. Ginpangako ni Geraldo kay Olayra nga kon batunon sini ang ginahalad nga paghigugma, buhaton niya ang tanan mangin malipayon lang ang dalaga. Pagalibuton nila ang kalibutan sakay sang barko nga ginapanag-iyahan sang iya pamilya.
Nangin malipayon ang paghigugmaanay nila ni Geraldo sang pila lang ka bulan tubtub nga ginhagad sia sang lalaki nga magpakasal kag bayaan ang iya mabudlay nga pangabuhi sa uma. Apang nagpamalabag ang mga ginikanan ni Olayra tungod indi sini mahimo nga magpakita kag mag-atubang sa amay kag iloy sang dalaga. Pila man ka semana nga ginbukot si Olayra sang iya mga ginikanan sa ila balay agud indi makaguwa kag makakadto sa daray-ahan. Nagbuangbuang sia sa mga amo nga tinion. Nagahilibion lang sia sa sulod sang iya hulot kag masami nga wala nagakaon. Naghaganhagan ang iya kahimtangan sang nagpangayo sang bulig ang iya mga ginikanan sa isa ka hangkilan nga babaylan sa probinsya sang Antique.
Hinali nga natapungawan si Olayra sa paghanduraw sa iya kahagugma sa pagkadalaga sang gadaguob niya nga nabatian ang siyagit sang iya iloy. Sa pagkakibot, dayon sia nga nag-atubang sa kabukiran. Nakita niya ang iya tigulang nga iloy nga si Minang nga nagasungkod sang kahoy samtang nabudlayan sa paglakat sa batuhon nga alagyan malapit sa banglid.
“Hoy! Ano saring mo ka kuong dyan? Ang bata mo to sa balay, kina pa ginaabot!” Haruson nga pagsinggit sang iya iloy samtang ginahapuhapu.
Hinali nga nagkubakuba ang iya dughan. “‘Nay, pamuyong ka lang dyan. Indi ron ako pag-alaw-alawa dya. Hulata lang ko dyan.” Pasiyagit nga pagbalos ni Olayra.
Bisan nagasamo ang iya kakulba kag pagkabalaka, indi niya mahimo nga magdalagan agud makalab-ot dayon sa ila balay. Mahinay nga naga-ika-ika sa pagtikang ang iya iloy. Sang malapit na sila sa bakulod kon diin natukod ang ila balay, nabatian niya dayon ang pagsiliyagit sang iya isahanon nga anak nga si Natalia. Dayon nga ginsilingan sia sang iya iloy nga mauna na lang agud dalaganon ang iya anak.
Sang wala pa makasaka si Olayra sa hagdan, matunog niya nga nabatian ang paglinagapok sang mga botelya nga nagabuluka sa dingding kag salug sang ila kusina. Dali-dali sia nga nagsulod sa balay kag ginpangihabot ang iya anak nga nagamauy. Naabtan niya ang mga nagalalapta nga botelya sa salug samtang ginahaboy sang iya anak ang iban pa nga botelya paguwa sa bintana. Nagadululugo ang mga kamot sini kay pati ang mga buka nga botelya, liwat niya nga ginapanghablot kag ginapanghaboy samtang nagatiyabaw.
Daw linamposan ang pagginhawa ni Olayra dungan sa madalom nga paghaklo sang hangin. “Ay! Dios ko, bata ko! Untat na!” Pakitluoy niya kay Natalia.
Dayon ini nga nag-untat sa pagpanghaboy sang botelya kag naglumpasay sa salug. “Baw! Naga nagmauy ka raman? Sara pa lang ko ka oras nadura pay!” Nagahilibion niya nga paghambal.
Dali-dali nga ginkuha ni Olayra ang isa ka katsa sa tupad sang banga kag iya ini nga ginhampol sa mga palad sang anak nga puno sang pilas kag dugo.
Ginhakos niya si Natalia samtang ginapungggan ang iya hilibion. “Naga ginapasilutan mo ako?” Pag-ampo ni Olayra.
“Ahhh, uhmmm! Huh?” Igong sang iya apa nga anak.
Dalaga na si Natalia. Sa masunod nga semana, magapangidaron na ini sang napulo kag walo. Kadungan sa kaadlawan sang aning amay ni Olayra nga si Akuy nga nagtaliwan sang ginabusong pa lang niya si Natalia. Indi gid malimtan ni Olayra ang gab-i nga siyam na ka bulan ang iya ginabusong sang magsinakit ang tiyan sang iya amay. Ginpaluy-a man nila sa babaylan ang iya amay apang wala nag-untat ang pagsinakit sang tiyan sini. Naghilat kag nagpalanuka man ini, tubtub sa ikatlo ka adlaw nagpalanggit-um na sia. Nagpangayo sila sang bulig sa baryo agud matuwangan ang iya amay pakadto sa ospital sa Valderama. Apang isa lang ka gab-i ang ila pagtinir sa ospital. Sang sunod nga kaagahon, nagtaliwan si mal-am Akuy. Bisan ang mga doktor wala nakapamat-ud kon ano ang nangin balatian ni Akuy.
Pagkaligad sang isa ka semana, duha kaadlaw antis ang Paskwa, nagbun-ag si Olayra sa Rural Health Unit sa banwa sang Patnongon. Ginhambalan sia sang isa ka midwife nga Natalia ang ipangalan niya sa iya anak kay tion sang Paskwa ini ginbata. Ginsunod man ini ni Olayra kay nanamian sia sa ngalan kag kapareho man nga letra nagasugod ang ngalan sang iya aning bana nga si Noli.
Ginhugasan kag gintambalan ni Olayra sang pinukpok nga dahon sang lampunaya ang mga pilas sang iya anak. Pagkatapos, gin-alalayan niya ini pakadto sa ila hulot kag ginbatayan tubtub nga makatulog. Ginpangtinluan kag ginpanghimos niya ang mga buka nga botelya sa ila kusina kag isa-isa niya nga ginpangsulod sa sako. Ginpangtrapuhan niya man ang mga naglalapta nga dugo sa salug.
Nagpanaog sia sa ila balay bitbit ang sako. Dayon niya nga nakita ang iya iloy nga nagapungko sa tupad sang puno sang paho malapit sa tubangan sang ila balay. Ginahilothilot sini ang iya ugaton nga mga batiis nga madugay na nagabati sa rayuma. Masinulub-on ini nga nagtulok sa iya sang masiplatan sia sini nga nagalakat pagwa. Mas nagbug-at ang iya pamatyagan sa mga mata sang iya iloy. Ginlikaw niya ang iya panulok sa mga matag-as nga bukid sa ilaya.
“Din ka raman maagtu?” Singgit nga pamangkot ni mal-am Minang.
“Ipanghaboy ko lang d’ya mga botelya sa ubos banglid.”
“Ay, dalia lang. Kon madura ka gani, nagamauy si Talia.”
“Turog man tana tulad. Mabalik ako dayun.”
Daw ginaguyod niya ang iya mga tiil sa pagtikang. Indi niya mahangpan kon ngaa kabug-at sang ila pangabuhi.
Nag-agi sia sa talaman sang humay pakadto sa idalom sang banglid. Sang nagapabalik na sia sa ila balay, may nalabyan sia nga nagakulaskulas sa mamurong nga humay. Sang ginpalapitan kag gin-usisa niya, may nakit-an sia nga isa ka dako nga giting nga naipit sa pain sang mga mangunguma. Nagasalasala kag nagapulok ini nga makabuhi sa pagkaipit sang iya lawas. Una nga nagsulod sa iya hunahuna nga patyon ang giting agud mabuhinan ang mga pisti sa humayan. Apang, nakabatyag sia sang kaluoy sa daw nahadlok nga giting. Puno sia sang kasubo kag wala sia sing kusog nga utason ang kabuhi sang bisan isa ka pisti. Ginbuy-an niya ang giting kag ginpabay-an nga makapalagyo. Daw nag-amat-amat mag-an ang iya pamatyag kaupod sang matawhay nga paghinapay sang hangin sa mga nagabaludbalud nga humay.
Sa iya padayon nga paglakat pauli, hinali nga nagkusog ang hampak sang hangin upod sang pusdak sang daguob sa kalangitan. Ang magal-umon nga kahawaan kaina, nagdamol kag nagpalanggit-um. Napatangla si Olayra sa madulom nga kalangitan, hinali lang nga may nagtulo nga taliti sa iya nawong.
“Indi lang daad anay mag-uran,” mitlang niya sa kaugalingon. “Hulata man nga makauli ako antis mo ipusdak ang uran.”
Apang ginsabat sang pag-igrab sang kilat nga ginsundan sang pagdaguob ang iya panambiton sa langit. Dayon sia nga nakibot kag ginpangidlisan.
Nagdalagan sia pauli apang nabasa na sang ulan ang iya bilog nga lawas sang makaabot sia sa ila puluy-an. Sang makasaka sia sa bulubalkon sang ila bahay, mas nagkusog ang bubu sang ulan nga gin-updan sing wala pakadtuan nga huyop sang hangin.
Nagpangtrapo sia kag nag-ilis sang panapton. Dugaydugay, ginbuligan niya ang iya iloy sa pagdigamo. Wala nag-untat ang makusog nga ulan kag huyop sang hangin tubtub sa ila nga pagpanyapon. Pagkatapos nila magkaon, ginsibinan niya ang iya anak kag ginpatulog. Ginhagad si Olayra sang iya iloy sa pagpangamuyo sa ganhaan sa tubangan sang altar, apang wala sia nagsapak. Nagguwa sia kag nagpungko sa bulubalkon samtang nagapanampuay nga nagatulok sa ilawod.
Ginpalapitan sia ni mal-am Minang pagkatapos sini magpangamuyo.
“Hasta san-o ka manghayhay samtang nagaturok sa lawod?”
Nakapamisok si Olayra halin sa pagkaulungan. Nagginhaw sia sang madalom kag nagliso sa iloy. “Pabay-i ko anay, ‘Nay,” wala sing kusog niya nga pagsabat.
“Kulang ka abi pagtuo sa Dios. Kaugalingon mo lang ginapasundan mo!”
“‘Nay, indi na pagdar-a ang Dios sa istorya! Wara tana it labot dya!” May pagkairitar nga sabat ni Olayra.
“Ay, indi mo gid mabasul ang iban nga tawo kon naga nag-amo dya ang pangabuhi ta. Kon namati ka lang kanamon. Kon wara ka naluyag sa…!” Hinali nga napauntat si mal-am Minang.
“Naluyag sa anu, ‘Nay? Asta tulad, amu ra gihapon ang ginaliwatliwat mo nga ginhalinan kang tanan?” Daw naugot nga paghambal ni Olayra.
“Kag naga bi indi? Umpisa kang naluyag ka sa tinuga nga to, anu nagkaratabo? Sa bana mo? Kay tatay mo? Pati kay Talia! Tanan ra, bunga kang pagpasilabot mo sa iban nga tinuga!”
Napakuom sang kamot si Olayra. Nagtindog sia sa tubangan sang iya iloy. “Bahala ka, ‘Nay. Liwat-liwat mga sala ko. Indi ko ron ra mabag-o,” mahinay kag mahuluy-on niya nga sabat.
Dayon niya nga ginkadtuan ang hulot kon diin nagatulog si Natalia. Gintuparan niya ini sa paghigda kag ginhakos. Ginpunggan niya ang kaugalingon nga maghilibion apang wala niya mapunggan ang iya mga luha nga magtululo.
“Patawara ako,” hutik niya sa anak nga mahamuok ang tulog.
Nadumduman niya si Noli. Bisan wala niya ginpalangga ang iya aning bana, kada gab-i, bag-o niya piyungon ang iya mga mata, nadumduman niya ang nawong ni Noli. Ang nagluwas sa iya sa katalagman sa tion nga nadula sia sa matarong nga panghunahuna. Bisan naglapta na sa ila baryo ang iya kahimtangan, ang masami niya nga pagkadula sa kaugalingon kag liwatliwat nga makit-an sa daray-ahan, ginpili sa gihapon ni Noli nga pakasalan sia. Ginpaubrahan man sia sa isa ka babaylan agud mag-ayo apang maga-untat lang kuno ang iya pagkabuangbuang kon may isa ka lalaki nga magatubos sa iya. Tungod madugay na nga naluyag sa iya si Noli nga tagabaryo Carit-an, dalidali sia nga ginpakasal sang iya mga ginikanan sa ulitawo.
Pagkatapos sang pagpakasal ni Olayra kay Noli, nag-amat-amat ayo ang iya kahimtangan. Apang ang bugay nga lalaki sa iya kabuhi, madasig nga ginkuha sang katalagman. Tatlo pa lang ka bulan nga nagabusong si Olayra sang wala na makapauli si Noli. Isa ka mangingisda si Noli kag sang nagpalawod ini sa panahon nga magal-umon, wala gid naglaum si Olayra nga amo na gali ang pinakauli nga tion nga makita niya ang iya bana. Ang magal-umon nga panahon nangin makusog nga bagyo. Masubo gid kay bisan ang bangkay ni Noli ang wala gid makit-an. Daku ang iya kaluoy sa iya bana nga wala man lang niya nabalusan sang pagpalangga. Wala maluwas ni Noli ang iya kaugalingon sa kaugot sang dagat. Ang dagat nga ginhandom ni Geraldo nga mangin ila kon pagabatunon niya ang kabuhi nga iya ginahalad.
Halin pa kauna, madamo na nga mga lalaki sa ila baryo ang nagahandum kay Olayra. Si Noli lang gid ang nagpabilin kag nagpamat-ud sang iya paghigugma sang magsugod nga magbuangbuang si Olayra.
Maanyag nga babaye si Olayra, sa bilog nga baryo Carit-an, nagapangibabaw gid ang iya katahum sa tanan nga mga babaye. Bisan sa bilog nga banwa sang Patnongon, pinasahi ang iya kaanyag. Matangos ang iya ilong kag tama ka puti kag kahamis sang iya supat.
Madamo ang hinuringhuring kauna nahanungod sa pagkatawo ni Olayra. Baynte-sais antos na sadto ang iya iloy nga si Minang kag trentay anyos ang iya amay nga si Akuy, lima ka tuig na sila nga mag-asawahay apang wala pa sila sing bata. Ginkasubo nila nga basi baug ang isa sa ila. Masami sila nga nagatambong sang misa kon adlaw sang Domingo kag nagarosaryo kada gab-i agud bugayan sila sang anak. Apang nangin madugay ang ila paghinulat. Sangka hapunanon, samtang nagapanglakaton pauli si Akuy, may nalabyan sia nga puno sang bubog malapit sa binit-baybay. May nabatian sia nga tingog sang isa ka bata nga babaye nga daw nagahirikhik. Sang iya tikaon ang puno sang bubog, nakit-an niya ang isa ka lamharon nga babaye nga daw indi matakos ang kaanyag. Nagapanapton ini sang puti kag malaba nga bayo samtang nagapungko sa mga nagaurulhot nga ugat sang puno. Nagauyat ini sang daw pula nga bola samtang na nagaatubang sa lawod. Nalingaw si Akuy sa nawong sang bata apang sang matalupangdan sia sini, nagtulok ini sa iya nga may kalangkag. Nakita ni Akuy nga asul ang kalimutaw sang bata. Apang wala nakabatyag sang kakugmat si Akuy, mas nalingaw sia sa malaanghel nga nawong sang bata. “Olayra, Olayra, pauli na!” Tingog sang isa ka babaye sa indi malayo. Nagyuhom sa iya ang bata dungan sa pagtindog kag nagdalagan pakadto sa likod sang daku nga puno. Ginlagas ini ni Akuy sa likod sang puno apang hinali lang ini nadula. Kapila niya nga gintawag ang bata apang wala na ini nagpakita. Sa kada tion nga mag-agi si Akuy sa amo nga puno, ginahalaran niya sang mga prutas ang atubangan sang bubog. Ginhandum niya nga magpakita sa liwat ang bata. Napuno sang handum si Akuy nga tani tagaan man sia sang anak kaangay sang magayon nga bata nga iya nakita.
Pagkaligad sang pila ka bulan, nagbusong si Minang kag daku nga kakibot nila ni Akuy nga isa ka maputi kag matahum nga anak ang ginbugay sa ila. Pati ang paltera nga nagpabata kay Minang ang indi makapati nga isa ka mestisa nga bata ang nabun-ag, samtang hilom kag indi amo ka maabong ang mag-asawa.
Olayra ang ngalan nga ginhatag ni Akuy sa iya anak kay wala niya gid malimtan ang magayon nga bata nga iya nakit-an sa puno sang bubog.
Ginpukaw si Olayra sang pagturuok sang sulog. Nagbangon sia samtang mahamuok sa gihapon ang katulugon sang iya anak. Nagkadto sia sa kusina kag nagdigamo. Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag nakita ang iya iloy nga nagapakatong sa tambi samtang ginabuburan ang mga manok kag piso sa idalom sang balay. Hinay kag hipos sia nga naglakat. Pat-ud niya nga indi sia pagpasugtan sang iloy kon magtugon sia nga mahalin anay sing makadali.
Sa pagpanglakaton ni Olayra, nahimutaran niya ang mga hilamon kag dahon nga gaidlak tungod sa pagtibsok sang silak sang kaagahon sa mga nabilin nga tun-og sa mga tanum. Malamig pa katama ang dapya sang hangin halin sa lawod. Nagtambad man sa iya ang nagabanaag nga idlak sang dagat sa pagdungka sang iya mga dapadapa sa daray-ahan. Ginsudsod niya ang iya mga tiil sa mapino nga balas samtang mahinay nga nagalakat. Gin-untay niya ang iya mga butkon samtang nawayway ang iya buhok sa hangin. Dayon sia nga nag-ambahanon nga daw isa ka dalaga nga bag-o lang nakatampisaw sa binit-baybay. Sa edad niya nga apat ka napulo, daw ulay sia nga naghanduraw sang iya mga malipayon nga tinion sa daray-ahan.
Hinali nga nag-untat ang iya pagpangalipay sa daray-ahan sang may mabaskog nga huni ang nag-usbong sa dagat. Sa iya nga pag-atubang sa lawod, hinali nga nagkubakuba ang iya dughan upod sa paglalapyo sang iya mapagsik nga mga tiil nga nagatampisaw sa tubig. Ara sa tunga sang dagat ang isa ka daku nga barko nga nahimo sa bulawan. Madasig ini nga nagapalapit sa daray-ahan samtang matunog ang iya pagbagrong. Sa ibabaw nga panalgan sang barko, may nagatindog nga lalaki nga nakasuksok sang puti nga panapton. Nagyuhom ang lalaki sa iya kag ginkaway sini ang iya isa ka kamot. Pagkaway nga paghagad kay Olayra nga magsaka sa barko. Ang nawong sang lalaki ang halos wala sing pagbag-o. Mahamis sa gihapon ang maputi niya nga supat kag nawong. Daw duha ka napulo sa gihapon ang iya pangidaron. Mestiso nga wala nagatigulang ang pagtamawo.
Liwat nga nagbalik ang balatyagon ni Olayra sa amo nga lalaki. Daw nahinyo sia nga maglangoy sa baybay kag magsaka sa bulawan nga barko, apang nadumduman niya ang iya anak kag iloy. Amat-amat sia nakabatyag sang kahadlok, kahadlok nga basi madula naman sia sa iya kaugalingon kon liwat sia nga magpalapit sa amo nga lalaki. Nagtikang sia palayo sa binit-baybay. Pag-abot niya sa mga puno bakhawan, hinali lang nga nadula sa iya panan-awan ang daku nga barko nga ginasakyan sang lalaki.
Nagdalagan sia pauli sa ila balay. Wala niya ginsapak ang pagsag-id sang iya mga batiis sa mga hilamon kag bato nga nagatuga sang mga bakiras. Pag-abot niya sa ubos sang bakulod malapit sa ila balay, liwat niya naman nga nabatian ang pag-uwang ni Natalia sa sulod sang balay. Kadasig sang pagkubakuba sang iya dughan ang pisik sang iya mga tiil. Pag-abot niya sa sagwa sang ila balay, nagtambad sa iya ang iya anak nga nagalumpasay kag nagaligid sa salug sang tambi samtang ginauluuluhan sang iya lola. Dayon sia nga nagsaka sa tambi kag ginpabangon ang anak. Nagpalamula kag nagpanglanog ang kalawasan sini sa paglampus kag pagligid sa salug. Ginhakos niya si Natalia kag gin-alalayan pakadto sa ila hulot. Indi matakos ni Olayra ang kabug-at sang iya nabatyagan. Naggwa sia sa hulot kag nagtamwa sa bintana sang ila ganhaan. Dayon sia nga ginhampak sang makusog nga hangin halin sa ilawod. Ang kabug-at nga iya nabatyagan, ginkupkup sang kaugot. Nagtangla sia sa kahawaan kag ang indi mamitlang sang iya mga bibig nga mga pag-antos, ang iya mga mata nga puno sang palamangkutanon ang wala makapugong nga ipautwas ang mga luha.
Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag ginsandig ang kaugalingon sa puno sang paho. May dyutay nga katawhay sia nga nabatygan tungod wala sia sulod sang ila puluy-an. Kalinong sang huyop sang hangin samtang malaka ang pag-agi sang mga nagalupad nga pispis. Hinali lang sia nga nakibot sang may nag-uyat sa iya natuo nga abaga upod sa pagsambit sang iya ngalan.
“Olayra.”
Nagbalikid sia kag dayon nga nagtindog. “Nang Sedes? Naga dya ka haw?” Nakibot sini nga pamangkot.
“Ay, wara ‘kaw kamaan nga? Ginpatawag ako ni nanay mo. Lantawon ko ang daraga mo. Hambal ni nanay mo, permi ron tana ginaabot. Rapit ron daan kaadlawan na,” may pagkabalaka nga pagsaysay sang tigulang nga babaylan.
“Ha? Anu kar-on kon rapit ron anang kaadlawan?” Gakataka nga pamangkot ni Olayra.
Hinali nga nag-untat ang babaylan sang makita niya nga nagapalapit si mal-am Minang.
“Nay, anu raman dya? Naga wara mo ginmuno kanakon?”
“Naga haw? Kon man-an mo, indi ka magpasugot?”
Naghipos sang makadali si Olayra. “Nay, naluoy ron ako sa bata ko. Permi lang tana ginaistoryahan sa baryo. Tungod sa liwatliwat nga pagpabulong, indi mapataypatay ang lain nga pagturok nanda sa aton pamilya.”
“Ti sige, ang ginahambal na lang kang iban imo atipana. Bay-i na lang si Talia nga indi mag-ayad.”
“Anu nga mag-ayad, ‘Nay? Halin kauna, apa na gid bata ko. Daad batunon ta na lang para magtawhay ron pangabuhi ta.”
“Na! Mahambal mo ra kay pinabay-an mo lang dya nga matabo!” Nagtaas nga tingog ni mal-am Minang.
“Nay, sige. Basula raman ako!” Naugot nga pagsabat ni Olayra.
Hinali nga nagpatunga ang tigulang nga babaylan. “Kamo nga magnanay, untati ron niyo ra! Indi masulbar ang problema kon permi kamo mabais.”
Nagduko si Olayra kag nagpungko sa puno sang paho. Nagginhaw sang madalom si mal-am Minang. “Sige na, Sedes. Masaka ron ko sa balay, epreparar ko si Talia. Sunod ka lang saka burubhay.” Dayon sini talikod kag maglakat.
Nagsugod sa pagpisngopisngo kag magtuluntulun sang luha si Olayra. Gintuparan sia ni mal-am Sedes sa pagpungko. “Indi ko maintindihan si Nanay. Man-an na man nga indi ko gusto mag-amo ra bata ko, pay ako tana saring na kabasul.”
Ginhapulas ni mal-am Sedes ang iya likod. “Pasensyahe lang. Nabudlayan man tana nga batunon ang tanan. Wara ka lang kamaan kang pag-antos ni nanay mo kauna.”
Dayon nga nag-untat sa pagtulontulon sang iya mga luha si Olayra. “Naga, ‘Nang? Anu natabo kauna? Indi ko matandaan tanan. Ang nadumduman ko lang, ang soltero nga nakilala ko sa daray-ahan. Tapos daw buhay ako nga nagmasakit. Asta nali lang ko ginpakasal kay Noli.”
“Siguro, dapat mo ron maman-an tanan. Ako kag si Minang lang nakamaan dya. Pay kinahanglan mo man maman-an, labi na gid ang sa bata mo.”
“Anu parti sa bata ko, ‘Nang?”
“Indi matuod nga nahimo ko tabugon ang tamawo nga naluyag kanimo. Makadali ko lang tana naparayu, ang pagpakasal niyo ni Noli ang mapagrus nga panagang nga nagparayu sa ka’tong tamawo. Pay tulad, Olayra…!”
“Tulad, ‘Nang? Anu?”
“Wara ka it may nanutisyaran sa itsura kang bata mo?”
“Itsura? Naga man, ‘Nang?”
“Ang itsura niyo daw pinihak nga bunga!”
Naglibog ang hunahuna ni Olayra. “Ti, anu kar-on, ‘Nang? Natural ra kay bata ko.”
“Tungod dyan ra. Ang bata mo nagbinuangit. Kay tana bul-on kang tamawo para liwat maangkon ana nahubsan nga paghandum sa isra ka tawo. Tungod sa wara mo ginbaton ang ana ginahalad, dyan nag-umpisa ang pag-antos mo. Ginhimo ko ang masarangan ko sa pagpakitluoy ni Minang, pay mapuros ang tamawo. Ang imo bata, sa sulod pa lang kang busong mo, ginapangaluyagan ron ka’tong tamawo. Tulad nga daraga ron si Talia, mas nagakabalaka ako. Indi ko mahinyo ang tamawo nga indi lang pasilabtan bata mo.”
“Wara ron it iban nga paagi para magmayad bata ko?”
“May dyan, Olayra.”
“Anu ra, ‘Nang?”
“Kon ihalad mo ang kaugalingon mo kag maimaw ka sa tamawo.”
Liwat nga nagduko si Olayra kag napauyat sa iya ulo. Nagtangla sia sa kahawaan bisan wala sia makahibalo sang iya inugsukma sa langit.
Gin-agda sia ni mal-am Sedes nga magsaka na sa ila balay apang nagpamalibad si Olayra nga mapabilin na lang sia sagwa agud maghupa ang nagapatunga nga kaakig sa ila nga mag-iloy.
Pagkaligad sang pila ka takna, nagpanaog si mal-am Sedes kag nagtugon nga magabalik sia pagkaligad sang anum ka adlaw. Sa mismo nga kaadlawan ni Natalia, magahiwat sia sang makusog nga ritwal agud hinyuon ang tamawo nahanungod sa dalaga. Ginhabilin sang tigulang nga babaylan sa mag-iloy nga indi gid pagpabay-an ang dalaga nga makaguwa sa balay sa sulod sang tatlo ka gab-i. Dapat gid sia halongan kag bantayan.
Bangod sa kakapoy sa mga ulubrahon sa balay kag sa uma, sirum pa lang, nagpanyapon na sila kag nagpanghimos agud makapahuway. Malinong ang kagab-ihon kaupod sang mahinay nga dapya sang hangin. Masanag ang bilog nga bulan nga nagabanaag sa dingding nga kawayan sang ila hulot.
Natapungawan sa mahamuok nga katulugon si Olayra sa paglinagapok kag paghululog sang mga kaldero kag plato sa ila kusina. Nakibot sia sang matalupangdan nga wala na sa hiligdaan ang iya anak. Dalidali sia nga nagbangon kag naguwa sa hulot.
“Olayraaa! Ang bata mo!” Singgit sang iya iloy halin sa kusina.
Dalidali sia nga nagdalagan kag ginpasiga ang suga sa ila balay. Nagtambad sa iya ang mga kaldero kag buka nga mga pinggan sa salug. Nakita niya si Natalia nga nagapungko kag nagasandig sa dingding samtang ginatakpan sini ang iya mga dulunggan. Puno sang kakugmat ang iya mga mata. Nagakilagkilag ini sa iya palibot nga daw may ginakahadlukan. Nagpaginhaw sang madalom si Olayra kag ginpalapitan ang anak. Gin-uyatan niya ang mga abaga sini agud ululuhan kag patindugon kon tani, apang hinali lang nga ginwaslik sang anak ang iya mga kamot. Nagtindog ini kag nagtulok sa iya nga puno sang kaugot. Dayon sia nga gintikwang ni Natalia. Nagakaya nga naghaplak ang iya ulo kag likod sa salug. Naurungan sang makadali si Olayra, indi sia makapati sa natabo. Subong lang sia nakatilaw masakit sa mga kamot sang iya anak.
Dayon nga nagwaras si Natalia kag nag-igong nga daw indi sini mahangpan ang iya kaugalingon. Nagdalagan ini pagwa sa kusina pakadto sa tambi. Mahinay nga nagbangon si Olayra sa salug sa pag-alalay sang iya iloy.
“Si Talia, lagsa! Basi maglukso sa tambi!” Gadali nga mando ni mal-am Minang.
Dayon man nga ginsundan ni Olayra ang iya anak sa tambi. Nakit-an niya nga ara na ini sa sagwa sang balay. Madasig ini nga nakapanaog sa hagdan kag gadalagan sa alagyan nga padulong sa baybay.
“Talia! Maluoy ka, balik dya!” Singgit ni Olayra.
Apang padayon ang iya anak sa pagdalagan palayo. Bation pa ang pag-igong sini nga nagahilibion sa kasakit. Nagsamo ang kakulba sa dughan kag kahadlok sa hunahuna ni Olayra.
“Dios ko! Sundi bata mo! Basi anu matabo kana!” Liwat nga mando sang iya iloy.
Dalidali nga ginkuha ni Olayra ang flashlight sa ila kusina kag magdalagan pagwa. Sa sobra niya kadali, wala niya na mapinsaran nga magsuksok sang panapton sa tiil. Wala niya na ginasapak ang nabatyagan nga sakit kag hapdi sa pagsalag-id sang iya mga dapadapa sa mga galagmayan nga bato kag puga sa alagyan.
Dugaydugay, sa wala untat nga pagdalagan ni Olayra, nagdapya sa iya ang hangin nga halin sa baybay. Magaras kag mabug-at ang hangin sa iya pamatyagan. Mas nagdasig ang pagkubakuba sang iya dughan.
“Indi lang daad matabo ang ginakahadlukan ko,” mitlang niya sa kaugalingon dungan sa pagpangamuyo.
Gindala sia sang iya mga tiil sa ibabaw sang makahalawa nga banglid. Maanyag ang dagat nga nagabanaag sa kasanag sang bilog nga bulan. May mga magagmay nga igpat halin sa sulo sang mga magagmay nga baruto sang mga mangingisda sa lawod. Nagpalapit sia sa kilid nga bahin sang banglid kag gintamwa ang paghampak sang balud sa idalom. Nagpalaminhod ang iya bilog nga kalawasan samtang ginahimutaran ang tubig. Indi niya sarang mapatawad ang kaugalingon kon madula pati ang iya isahanon nga anak.
Nagtangla sia sa kahawaan kag nahimutaran ang masanag nga bulan. Nagagamo ang iya hunahuna kon paano kag kon diin niya pangitaon ang anak. Nakibot sia sang may hinali lang nga may nagtuhaw nga huni sang barko sa dagat. May isa na ka dako kag gaidlak nga barko ang nagapalapit sa daray-ahan. Indi lang isa ka barko ang iya nakit-an nga nagapalapit sa daray-ahan, si Natalia ang nagalakat palapit sa binit-baybay halin sa ilaya nga bahin. Kaangay nga daw ginpusdakan ang iya pagginhawa. Nagpalanglum-ok ang iya nga tuhod samtang nagatindog.
“Indiii!” Hungaw niya nga pagsambit.
Dayon sia nga nagdalagan padulhog sa daray-ahan. Liwat-liwat sia nga nagasiyagit kay Natalia apang daw sa wala sa bungog sang iya anak ang iya tingog. Padayon lang ini sa paglakat samtang nagatulok sa barko sa dagat. Gin-ubos ni Olayra ang iya bilog nga kusog agud maabutan kag mapunggan ang iya anak. Dugaydugay, nakit-an niya ang pagdungka sang mga dapadapa ni Natalia sa balas nga ginahakos sang pagbaroron sang balud. Kon anu kadasig ang pagkubakuba sang iya dughan, amo man kadasig ang iya paghaklo sang hangin. Tubtub nga nakit-an niya na ang iya anak nga nagaamat-amat salom sa tubig. Ginbuy-an ni Olayra ang ginauyatan nga flashlight kag maglukso sa tubig. Dalidali niya nga ginlangoy patabok halin sa nawala nga bahin sang daray-ahan. Naabutan kag nahawiran niya ang nawala nga butkon ni Natalia. Ginpilit niya nga butungon ang lawas sini pabalik sa binit-baybay.
Wala sing pangkalibutanon ang iya anak nga nagbatang sa balas samtang nagatulok sa kahawaan. Ginhakwat ni Olayra ang iya anak kag ginpapungko, dayon niya ini nga ginhakos sang hugot. Nagatulolagay ang laway ni Olayra sa kakapoy. Nagsamo ang iya mga luha kag tubi sang dagat sa iya nawong.
Pagbalik nila sa ila balay, ginbukot nanday Olayra si Natalia sa isa ka hulot kag ginbatayan sing maayo agud indi makaguwaguwa. Nagliligad ang pila ka gab-i, samtang mahamuok ang katulugon ni mal-am Minang kag ni Natalia, ginkadtuan sila ni Olayra sa ila mga hulot. Mahinay niya nga ginhalukan ang mga ini sa agtang kag makadali nga ginpanghimutaran ang ila mga nawong. Dugaydugay naguwa sia sa ila balay suksok ang malaba kag puti nga panapton. Nagatiniil sia nga nagpanglakaton padulong sa daray-ahan.
Indi gid amo ka makasanag ang bulan sa hawaan sangsa mga nagliligad nga gab-i, apang nagahatag ini sang kahigayunan sa mga bituon nga mangin masanag kag magayon sa pag-igpat. Naglakat sia sa balas nga ginadapyahan sang balud. Sa isa ka pisok, nagtuhaw sa dagat ang bulawan nga barko nga nagaidlak. Hinali nga nagbagrong ini sa pagsugat sa iya. Samtang nagapalapit ang barko sa daray-ahan, nakita niya si Geraldo nga nagatindog sa pinakaibabaw nga panalgan. Nagatulok ini sa iya samtang may yuhom kag kalipay sa iya mga asul nga mata. Sa pagdungka sang barko sa daray-ahan, nagpanaog si Geraldo nga puno sang kakunyag. Ginsugat sia sini kag liwat sila nga nakapanglakaton sa balas nga ginahakos sang mga balud. Gin-alalayan sia sang maambong nga tamawo pasaka sa barko tubtub sa pinakaibabaw nga panalgan.
Nag-atubang si Geraldo kay Olayra dungan paghalad sini sang iya isa ka palad, paghagad sa kabuhi nga madugay na nga ginahatag sang maambong nga tamawo. Sa paghakos sang mga palad ni Olayra sa kamot ni Geraldo, amat-amat nga naghamis ang iya panit, nangin puro nga itum ang iya buhok, nagtadlong ang iya nagasiktot nga likod kag ang iya kaanyag sang iya pagkadalaga, lubos nga nagpanumbalik. Ang iya itum nga mga kalimutaw nangin asul, kaangay sa duag sang tubig sa dagat.
Nag-atubang sila sa lawod samtang nagahaksanay ang ila mga kamot. Ginhaklo ni Olayra ang mabugnaw nga dapya sang hangin. Amat-amat nga nagtawhay ang iya mabug-at nga dughan kag hunahuna. Ang iya kapung-aw sa madugay nga tinion, amat-amat nga ginahakos sang makagagahum nga paghigugma.
“Libuton naton ang kalibutan sakay ka dyang barko, akon Reyna,” mitlang sang maambong nga tamawo kay Olayra.
Amat-amat nga nagpalawod ang ila ginasakyan nga bulawan nga barko, tubtub nga nadula ini sa dughan sang dagat.
KATAPUSAN
Nagasulat ako sa yellow pad paper kang binalaybay parte sa mangga sa akun lamesa. | Litrato ni Pangga Gen
Ang Mangga sa Akun Lamesa
Genevieve L. Asenjo
Ang akun kuwarto daw rulubngan
diin nabanhaw si Hesus kadyang aga kang Domingo
kang mahatud kang Lalamove ang order ko nga mangga.
Sa diin pa dya naghalin nga lugar?
Pira ka mga alima ang nagkaput?
Wara ako kamaan parehas nga wara ko naman-an
ang ngaran ni Kuya nga nagdeliver, kag duro pa
ang wara ko naman-an parehas kon sa diin run nag-agto
ang ayuda nga ginpromisa kang gobyerno
kag ang tuod nga numero kang mga pasyente sa ospital,
ilabi na ang mga nagkaramatay.
Nalipay run ako nga may mangga sa akun lamesa,
may katam-is nga nabilin para kanakun, kag wara pa
ako naduraan kang panabor. Kabug-at kang pag-ulikid
kon kis-a, kag gusto ko run lang lipatan ang tanan
nga naman-an, kag ginapalangga.
Ginkihad ko ang mangga: kanaryo nga unöd, nagadügà.
Kasan-o lang, nagparapit dya nga nagparapit kanakun
sa adlaw-adlaw nga paghimutad sa smartphone
hasta magbahul nga magbahul, sangka puno rugto
sa marayu nga baryo diin sa anang idalum
nagsipal kami nga magparakaisa.
Hasta maukay ko kag ma-post online ang sangka litrato
nanday Lola kag Lolo sa sulod kang simbahan.
Ginkanta kang akun bugto sa The Netherlands
kag pakaisa sa Mandaluyong
ang natudlo kanamun nanday Lolo kag Lola:
rayu-anay pero nagkitaay kami liwan, sangka angkan
sa group chat kag naistoryahan nga mabalik kami rugto
sa taramnan nga may sangka puno kang mangga
sa sunod nga tag-irinit,
pagkatapos kadyang quarantine,
kadyang balatian,
kang tanan-tanan nga nagapugung
sa pagdumdom kag pag-ulikid.
Ginkaun ko ang mangga
kag nadumduman ka akun dila
ang duro pa nga prutas kang tag-irinit
sa una ko nga pulong: sandiya, melon,
tikamas, kamunsil, sirigwelas…
Amat-amat, nag-umpisa liwan tubo
ang pagtuo.
Abril 12, 2020
Domingo kang Pagkabanhaw
Mga Prutas kang Tag-irinit sa Panahon kang Covid-19 | Litrato ni Pangga Gen
Ang Mangga sa Aking Mesa
Genevieve L. Asenjo
Naging libingan ang aking kuwarto
saan muling nabuhay si Hesukristo ngayong umaga ng Linggo
nang mahatid ng Lalamove ang order kong mangga.
Saan pa kaya ito nanggaling?
Ilang mga kamay ang humawak?
Hindi ko alam katulad na hindi ko nalaman
ang pangalan ni Kuya na nagdeliver, at marami pa
ang hindi ko alam katulad kung saan napunta
ang ayuda na ipinangako ng gobyerno
at ang totoong numero ng mga pasyente sa ospital,
lalo na ang mga pumanaw.
Natuwa na ako na may mangga sa aking mesa,
may tamis na naiwan para sa akin, at hindi pa
ako nawalan ng panlasa. Mabigat ang pag-alālà
kung minsan, na parang gusto ko na lang rin kalimutan
ang lahat ng nalalaman, at minamahal.
Hiniwa ko ang mangga: dilaw na laman, makatas.
Kailan lang, lumapit ito nang lumapit sa akin
sa araw-araw na pagmamasid sa smartphone
hanggang lumaki nang lumaki, isang puno roon
sa malayong baryo saan sa ilalim nito
naglaro kaming magpipinsan.
Hanggang mahukay ko at ma-post online
ang isang litrato nina Lola at Lolo sa loob ng simbahan.
Inawit ng kapatid ko sa The Netherlands
at pinsan sa Mandaluyong
ang naituro sa amin nina Lola at Lolo:
magkalayo ngunit muling nagkita, isang angkan
sa group chat at napagkuwentuhan na babalik kami
roon sa bukid na may isang puno ng mangga
sa susunod na tag-araw,
pagkatapos nitong quarantine,
nitong pandemya,
ng lahat-lahat na pumipigil
sa alaala at pag-alālà.
Kinain ko ang mangga
at naalala ng aking dila
ang marami pang prutas ng tag-araw
sa inang-wika: sandiya, melon,
tikamas, kamunsil, sirigwelas…
Unti-unti, nagsimula muling tumubo
ang pananalig.
Abril 12, 2020
Easter Sunday
Continue reading ➞ “Baybay, Bisikleta, si Josh” (Sugilanon ni Genevieve L. Asenjo)
